- 27 Eylül 2024
Kültürel DNA Onarılabilir (mi?)
Kültürel DNA nedir?
Aslında bu bir benzetme; biyolojik DNA’ya benzetilerek yapılmış bir adlandırma1. Biyolojik DNA ise tüm kalıtsal özelliklerimizin kodlanmış olarak hücre içinde yer alan bir molekül. Öte yandan kültür ise içine doğduğumuz insan topluluklarında bulunan sosyal davranış, kurum ve normların yanı sıra bu gruplardaki bireylerin bilgi, inanç, sanat, yasa, gelenek, yetenek ve alışkanlıklarını kapsayan şemsiye bir terim2.
İlginç olan nokta ise, biri (biyolojik DNA), diğeri ise soyut (kültür) iki öğenin biyolojideki birlikte evrimleşme’ye (co-evolution3) benzer biçimde sürekli etkileşim içinde birbirlerini değiştirmeleri olgusudur. İkili Kalıtım Kuramı4 adı verilen bu heyecan verici süreç, iletişim teknolojilerinin ve toplumlar arası ilişkilerin artmasına paralel olarak giderek hızlanarak, tüm toplumların kültürel ve biyolojik DNA’larını yeniden ve yeniden şekillendiriyor.
İyi de bizim ne işimize yarar?
Bu etkileşimli yeniden şekillenme olgusunu tek başına anlamak dahi işe yarar görünüyor. Bireysel, kurumsal ya da toplumsal ölçekte sahip olmaktan ötürü övünç duyduğumuz özelliklerimizi koruyup geliştirmek ve de pek memnun olmadığımız özelliklerimizi (eğer varsa) değiştirme şansı olabileceğini ummak yabana atılır bir şey mi? Ümit de olsa yararlı.
Bir şey daha var: CRISPR Cas9
CRISPR, (Kümelenmiş Düzenli Aralıklı Kısa Palindromik Tekrarlar İngilizce sözcüklerinin5 baş harfleri) bir DNA dizilimleri kümesi olup, bakterilerin kendilerini virüs saldırılarına karşı korumak için kullandıkları bir savunma sistemi olarak işlev görmektedir.
Moleküler bir makas görevini gerçekleştiren Cas9 enzimi ise, genomun belirli yerlerinden iki DNA iplikçiğini kesmekte; böylece DNA parçaları eklenmekte ve/ya çıkarılabilmektedir6.
Bu makasın kültürel benzeri nedir?
İnsan genomu üzerinde özel bir konuda -mesela HIV virüsüne karşı bağışıklık kazandırmak için- değişiklik yapıp, DNA diziliminden bir bölümü çıkarıp onun yerine bağışıklık sağlayabilecek eklentiler yapmanın Çin’de ve ABD’de denendiği biliniyor. Meselenin etik tarafı henüz çözümlenmediği için biyolojik olarak başarılı olsa da henüz tartışmalı durumda.
Neticede bu işlem insan organizmasına kimi maddelerin enjekte edilmesi yoluyla yapılıyor. Peki benzer işlem kültürel DNA üzerinde nasıl yapılacak? Hangi makasla neresi kesip çıkarılacak ve nasıl ekleme yapılacak? Tabii, insan genomunun değiştirilmesindeki etik sorunun benzeri kültürel konuda da geçerli; o nasıl çözümlenecek? Bunların her birine çözümler bulabilmeliyiz.
Eh hadi kesip biçmeye hazırız diyelim: Nereyi keselim?
Diyelim ki (farzı muhal) toplumsal kültürümüzde doğuştan bir arıza var ya da başka toplumlarla ilişkiler sonunda oluştu. Mesela, “meraksızlık” olarak tanımlanabilecek ve aydınlanma devriminin kaçırılmasına ve bir türlü yakalanamayışına yol açan, doğuştan gelen bir sorun var. Ve gen-kültür etkileşimi nedeniyle nüfusun önemli bir bölümünün bu çağa ayak uydurmak istemeyişi gibi bir sorun yaratıyor. Sorunlarını doğru tanımlamıyor, çözüm aracı geliştirmiyor, geliştirilebilenleri kullanmıyor vs vs.
Nereden başlanacak? Biyolojik gen terapisi için çeşitli metotlar olduğu bir internet bilgisidir7. Bunun kültürel karşılığı ne olabilir?
Biyolojik gen tedavisinde nasıl ki birden fazla yöntem var ve duruma en uygunu seçilebiliyorsa, kültürel DNA onarımı için de çeşitli yollar bulunabilir. Benim önerim (şimdilik), kültürel kod sarmalında doğuştan mevcut olan merak bit’lerini etkisizleştiren “Akıl Daraltıcı Bit”ler8 yerine “sorgulama bit’leri”ni9 enjekte edip, kişinin -ilk sebep dahil- her şeyi sorgulamaya açması şeklindedir.
Bu tedavi bireysel ölçekte yapılacaksa uzun süreler boyunca uygulanması; toplumsal ölçekte yapılacak ise hem uzun süreler boyunca yapılması, hem de çok sayıda kişi tarafından uygulanması gerekecektir. Bu amaçla tedaviyi uygulayacak bir STK ve işbirliği yapabileceği, çağa sırtını dönmemiş, sorumluluklarını çıkarına feda etmemiş kişi ve kurumlar bularak başlanabilir.
Ancak bir sorun var: Başarı ölçütlerimiz buna izin vermez!
İçinde yüzdüğümüz alışkanlıklar selinin tanımladığı “başarı” ölçütleri, elle tutulur, gözle görülür sonuçları gösterge olarak benimsemiştir. Kültür kodları dizilimi içinde “sorgulama bit’i” ise tek başına somut bir sonuç değildir. Mesela bir STK bu konuda 20 yıl ısrarlı bir çaba harcasa, en azından dışarıdan bakan gözler “bir arpa boyu yol alınamadığı”, dolayısıyla da “yeterince başarılı olmayanların göz ardı edilmesi gerektiği” gibi sonuçlara varabilir.
Buna göre, “toplumun kültürel gen diziliminin iyileştirilmesi” sürecine bu ölçüt değiştirme konusu da dahil edilmelidir.
Tınaz Titiz
18 Kasım 2022
(1) Bu benzetmenin daha iyi anlaşılabilmesi için, Kevin N Laland tarafından yazılan “Exploring gene–culture interactions: insights from handedness, sexual selection and niche-construction case studies” (Gen-kültür etkileşimlerinin araştırılması: el becerisi, cinsel seçilim ve niş inşası vaka çalışmalarından içgörüler) makalesi önerilir. Makalenin özeti şöyledir:
“Genler ve kültür, milyonlarca yıldır nesiller boyunca akan ve etkileşim içinde olan iki kalıtım akışını temsil etmektedir. Gelişim boyunca ifade edilen genetik eğilimler, kültürel organizmaların öğrendiklerini etkiler. Davranış ve eserlerde ifade edilen kültürel olarak aktarılan bilgi, popülasyonlar arasında yayılır ve popülasyonlar üzerinde etkili olan seçilimi değiştirir. Üç vaka çalışmasından yola çıkarak, bu gen-kültür birlikte evriminin insan evriminde nasıl kritik bir rol oynadığını göstereceğim. Bu çalışmalar (i) el becerisinin evrimini, (ii) kültürel olarak aktarılan bir çiftleşme tercihi ile cinsel seçilimi ve (iii) kültürel niş inşası ve insan evrimini incelemektedir. Bu analizler, genlerin ve kültürün birbirini nasıl şekillendirdiğine ve biyolojik ve kültürel süreçler arasındaki geri bildirim mekanizmalarının önemine ışık tutmaktadır.” (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2607340/)
(2) https://en.wikipedia.org/wiki/Culture
(3) Birlikte evrimleşme olgusu için bkz. https://en.wikipedia.org/wiki/Coevolution
(4) İkili Kalıtım Kuramı için bkz. https://www.kavrammutfagi.com/kavram/ikili-kalitim-kurami–dual-inheritance-theory-
(5) CRISPR, Clustered Regularly Interspaced Short Palindromic Repeats sözcüklerinin baş harfleri olup, buradaki “palindromic”, baştan ve sondan aynı şekilde okunan anlamındadır.
(6) Bkz. https://tr.wikipedia.org/wiki/CRISPR
(7) Bkz. https://labakademi.com/gen-tedavisi/
(8) Bkz. Akıl Daraltıcılar bit.ly/3A4bv0C
(9) Bkz. Ezber Kalıpları (http://www.ezberkaliplarinisorgula.com/) ve SOT (https://soruolusturmateknigi.com/).
İlginizi Çekebilecek İçerikler
Altın Bilezik Projesi
Depremzede çocuk ve gençlere destek olmak amacıyla tasarlanan bu proje, onlara hem maddi destek sağlıyor hem de beceri kazandırıyor. Katılımcılar, …
- Kasım 03, 2024
Tınaz Titiz TELE1 Forum Hafta Sonu Programının Konuğu
Tınaz Titiz'in, konuk olduğu 15 Nisan 2023 tarihinde TELE1 Kanalındaki FORUM HAFTA SONU Programı Siyasetçiler, toplumun önde gelen isimleri ve …
- Eylül 25, 2024
Deprem Bölgesindeki Küçük Çocuklara Umut
11 yaşındaki Merve, Beyaz Nokta vakfına beklenen deprem felaketlerine hazırlık konulu sivil kanaat önderleri ve yazarlardan toplanan metinlerin yer aldığı …
- Eylül 24, 2024
Tülbek Vakfı ile Yeni Bir İşbirliği
Büyük mutluluk ve heyecanla duyuruyoruz ki Beyaz Nokta Gelişim Vakfı ve Tülbek Vakfı olarak, toplumsal kalkınma ve eğitimde daha etkili …
- Eylül 25, 2024
Sosyal Tohumlama
Sosyal Tohumlama, bireylerin toplumsal sorunlara küçük ölçekli fikirlerle çözüm üretmesini sağlayan, bu fikirlerin daha geniş topluluklara yayılmasını hedefleyen bir platformdur. …
admin
- Eylül 29, 2024
Birleşik Akıl Ağı
Farklı uzmanlık ve kimliklerden bireylerin internet üzerinden hiyerarşisiz bir iletişim ağı oluşturarak sorunlara ortak çözümler geliştirmesini amaçlayan gönüllü bir platformdur. …
admin
- Eylül 29, 2024
Kavram Mutfağı
Kavram Mutfağı, toplumsal sorun çözme kapasitesini geliştirmek için dildeki eksik ya da bozulmuş kavramları tartışarak kavram dağarcığını zenginleştiren bir platformdur. …
admin
- Eylül 29, 2024
Adil Yaşam
Adil Yaşam projesi, bireylerin doğaya ve çevreye saygılı, adil bir yaşam tarzı benimseyerek toplumsal dönüşüm yaratmalarını amaçlayan bir platformdur. Adil …
admin
- Ekim 21, 2024
Soru Oluşturma Tekniği (SOT)
Soru Oluşturma Tekniği, bireylerin daha iyi sorular sorarak sorgulama, eleştirel düşünme ve sorun çözme becerilerini geliştirmeyi amaçlayan bir platformdur. Beyaz …
admin
- Eylül 29, 2024
Korkmama Özgürlüğü
Bu yazının ana fikrini oluşturan korkmama özgürlüğü ilk olarak 1996 Şubat’ında yazdığım “Kimler Nelerden Korkuyor?” başlıklı yazıya dayanıyor[1]. Aynı yılın …
tinaz
- Eylül 27, 2024
Kültürel DNA Onarılabilir (mi?)
Kültürel DNA nedir? Aslında bu bir benzetme; biyolojik DNA’ya benzetilerek yapılmış bir adlandırma1. Biyolojik DNA ise tüm kalıtsal özelliklerimizin kodlanmış …
tinaz
- Eylül 27, 2024
Atatürk'ü Anmak
Atatürk’ün anılacağı her yıldönümü vesilesiyle aklıma tekrar tekrar gelen bir soruyu okurlarımla paylaşmak istiyorum: Sık sık Atatürk’ün düşünme stiline referansta …
tinaz
- Eylül 27, 2024
Otobiyografi kesiti No 9
Yıl 1971, yer Zonguldak E.K.İ. (şimdiki adıyla T.T.K. Türkiye Taşkömürü Kurumu; o zamanki adıyla Ereğli Kömürleri İşletmesi). Üniversiteden sınıf arkadaşım …
tinaz
- Eylül 26, 2024
Yorumlar